Nr 124 (2019)
2008-06-26

Data publikacji: 2008-06-26
Dz.U. nr: 2019

Zadośćuczynienie dla bliskich zmarłego

Od wejścia w życie nowych przepisów sfera szkody niematerialnej będzie mogła mieć odzwierciedlenie w roszczeniu bezpośredniego zadośćuczynienia za krzywdę poza równolegle należnym roszczeniem pokrycia szkód materialnych. - Edyta Ryś, prawnik w kancelarii odszkodowawczej Adiutor Centrum

Ustawodawca polski wyodrębnił dwie kategorie osób poszkodowanych. Pierwszą kategorią są osoby bezpośrednio poszkodowane, którym przysługuje dobrze znany pakiet roszczeń z art. 444 i 445 k.c. - w tej kwestii przepisy nie uległy zmianie. Drugą grupę stanowią natomiast osoby pośrednio poszkodowane wskutek śmierci bliskiego.

Według dotychczasowego porządku prawnego osobom tym przysługiwały roszczenia o zwrot wyłącznie za szkody majątkowe:

+ zwrot poniesionych kosztów leczenia i pogrzebu (art. 446 par. 1 k.c.)

+ renta zwaną alimentacyjną (art. 446 par. 2 k.c.)

+ stosowne odszkodowanie w postaci jednorazowej wypłaty (art. 446 par. 3 k.c.) za pogorszenie sytuacji materialnej.

Niedowartościowanie pełni szkód

Zasądzane w ostatnim czasie kwoty stosownego odszkodowania w odczuciu niektórych zawierały w sobie element zadośćuczynienia za fakt śmierci bliskiego. Jednak wysokości tych kwot, zwykle 10-40 tys. zł, ewidentnie były związane z kwestią pogorszonej sytuacji materialnej i nie odzwierciedlały wysoce negatywnego i szerokiego w skutkach faktu śmierci jako krzywdy dla bliskich zmarłego oraz nie były - zarówno w odczuciu społecznym jak i samych zainteresowanych - adekwatne do całości poniesionej szkody, gdyż nie mogły uwzględnić szkody wprost niematerialnej.

Przykłady niedowartościowania pełni poniesionych szkód przez dotychczasowy system prawny:

+ Sytuacja rodziny po śmierci niepracującej zawodowo matki (odmowa odszkodowania ze względu na to, że matka nie dostarczała korzyści materialnych, przez co po jej śmierci stan majątkowy rodziny nie uległ zmianie).

+ Sytuacja kobiety, której stan majątkowy po śmierci męża nie uległ pogorszeniu (jedynie wyraźne pogorszenie materialne może być podstawą przyznania stosownego odszkodowania).

+ Najbardziej wyrazisty -

uprawnienia rodziców, którzy stracili dziecko (na podstawie dotychczasowych przepisów zapadały wyroki, które mogły uwzględniać jedynie pogorszenie sytuacji materialnej rodzica a sam ból, poczucie osamotnienia, krzywdy i zawiedzionych nadziei po śmierci dziecka nie stanowiły podstawy dla żądania odszkodowania-zadośćuczynienia. Pojawiały się nawet sugestie poprawy sytuacji materialnej rodziców po śmierci dziecka. Jedynie, gdy ból i cierpienie (szkoda niematerialna) skutkowały osłabieniem aktywności życiowej i motywacji do przezwyciężania trudności dnia codziennego, a tym samym miały negatywny wpływ na sytuację materialną rodzica, to były uwzględniane przy stosownym odszkodowaniu.

Od wejścia w życie nowych przepisów sfera szkody niematerialnej będzie mogła mieć odzwierciedlenie w roszczeniu bezpośredniego zadośćuczynienia za krzywdę poza równolegle należnym roszczeniem pokrycia szkód materialnych. Oznacza to zatem pełną kompensację szkody bliskich zmarłego, tj. zarówno szkody majątkowej (stosowne odszkodowanie), jak i niemajątkowej (pod instytucją zadośćuczynienia za ból i cierpienie z powodu utraty osoby bliskiej).

Odszkodowanie a zadośćuczynienie

Podstawową różnicą pomiędzy stosownym odszkodowaniem a zadośćuczynieniem jest kwalifikacja szkody jako majątkowej lub niemajątkowej. Dla rozgraniczenia tych roszczeń przyjmuje się odpowiednie kryteria.

Czynniki uzasadniające przyznanie stosownego odszkodowania:

+ pogorszenia się sytuacji życiowej bliskich (materialnej / finansowej),

+ konieczność zaspokojenia w istniejących warunkach społecznych i gospodarczych wszystkich wymiernych szkód poniesionych przez poszkodowanych.

Odszkodowanie należy się członkom najbliższej rodziny zmarłego poszkodowanego (w tym dzieciom, małżonkowi, rodzicom), a nie każdej osobie bliskiej. Krąg uprawnionych należy jednak oceniać nie według kryterium czysto formalnego, jakim jest stopień pokrewieństwa, ale na podstawie istniejącego faktycznie stosunku bliskości pomiędzy osobami pozostającymi we wzajemnych relacjach rodzinnych. Z tego też względu można do tego kręgu zaliczyć ojczyma, macochę i dalszych zstępnych i wstępnych pod warunkiem wykazania pogorszenia sytuacji życiowej w sensie materialnym.

Czynniki uzasadniające przyznanie zadośćuczynienia dla bliskich:

+ domniemanie faktycznego istnienia post-traumatic stress disorder (PTSD) jako zaburzenia będącego skutkiem traumatycznych przeżyć (PTSD jest diagnozowane jako normalna reakcja, m.in. na tragiczną śmierć osoby bliskiej),

+ cierpienia i dramatyzm doznań wywołane śmiercią osoby bliskiej,

+ rola, jaką w rodzinie pełniła osoba zmarłego,

+ konieczność dostosowania się do nowej rzeczywistości wobec zaistniały zmian,

Zadośćuczynienie należy się bliskim zmarłego, których krąg oceniać należy nie według kryterium czysto formalnego, jakim jest stopień pokrewieństwa, ale na podstawie istniejącego faktycznie stosunku bliskości pomiędzy osobami pozostającymi we wzajemnych relacjach emocjonalnych. Dlatego można do tego kręgu zaliczyć ojczyma, macochę i dalszych zstępnych i wstępnych, a także związki nieformalne, np. konkubinat pod warunkiem wykazania, że ze zmarłym istniały więzy ściśle emocjonalne.

Szkoda nie do oszacowania

W literaturze naukowej można spotkać się ze zmiennym stosowaniem pojęć osierocenie i żałoba na oznaczenie tego samego zjawiska, przez które rozumie się sytuację człowieka, który z powodu śmierci utracił ważną dla siebie osobę. Wyraża się to przede wszystkim przez żal będący naturalną reakcją uczuciową. Oprócz reakcji nieświadomych

proces przeżywania straty osoby bliskiej wywołuje i wyzwala u człowieka różne emocje, takie jak żal, gniew, smutek, samotność. Wywołuje doznania fizyczne, które objawiają się w postaci zwiększonego napięcia mięśni, trudności w oddychaniu, suchości w ustach czy kołatanie serca. Śmierć osoby bliskiej wywołuje także zakłócenia świadomości, chaos myślowy, halucynacje, przyspieszenie myśli, trudności w koncentracji uwagi, ciągłe myśli o zmarłym. Może także prowadzić do zaburzeń w zachowaniu poprzez izolację, nadmierną aktywność, zaburzenia jedzenia czy też snu. Stan żałoby to proces, który przebiega etapami w sposób indywidualny i zależy od wielu czynników. Jednym z takich głównych czynników są okoliczności, w których nastąpiło zdarzenie.

Wątpliwości nie ulega fakt, że śmierć jest procesem naturalnym i nieuchronnym zawsze wywołującym perturbacje w rodzinie. Jednak, kiedy śmierć osoby bliskiej jest wynikiem czynu niedozwolonego (czytaj ludzkiego zawinionego działania) i powoduje osamotnienie bliskich zmarłego, fakt doznanej krzywdy zasługuje na prawne uwzględnienie i ochronę ( jak także swoistego rodzaju system ochrony).

O ile szkoda materialna jest możliwa do bezpośredniego wyliczenia, to szkodę niematerialną,

czyli krzywdę trudno wycenić i oszacować. Nie można ustalać miernika bólu, rozpaczy i cierpienia. Każdy przypadek powinien być rozpatrywany indywidualnie i odrębnie, przy uwzględnieniu wszystkich istotnych elementów dla danej sprawy. Jednak kwoty rzędu 200 - 300 tys. zł wydają się znajdować aprobatę w oczach społeczeństwa ze względu na wagę problemu przy uwzględnieniu aktualnych warunków gospodarczych i finansowych rynku.

Istotnym jest, że obecnie sądy stoją na stanowisku, że przesłanka przeciętnej stopy życiowej nie może pozbawiać roszczenia funkcji kompensacyjnej i przysłaniać innych ważniejszych przesłanek ustalenia należnych kwot. Zdaniem Sądu Najwyższego przeciętna stopa życiowa to tylko przesłanka pomocnicza i ma charakter uzupełniający w stosunku do kwestii zasadniczej, jaką jest rozmiar szkody niemajątkowej (wyrok SN, Izba Cywilna, 12.09.2002 r., jak także wyrok SN z 10.03.2006 r.).

Podkreślić trzeba, że to nowe roszczenie jest odrębne od dotychczasowych i nie może być utożsamiane ani ze stosownym odszkodowaniem, ani z zadośćuczynieniem za ewentualny uszczerbek na zdrowiu lub rozstrój zdrowia, jakich doznaje osoba po śmierci bliskiego.

Edyta Ryś,      prawnik kancelarii odszkodowawczej Adiutor Centrum